Stjörnuþoka í Kjalarþokunni. Mynd: NASA og ESA

Geimþokur

Geimþokur (nebulae) eru miðgeimsský úr ryki, vetni, helíumi og öðrum jónuðum gastegundum. Orðið nebula er latneskt og þýðir „ský“ en það var upphaflega notað yfir öll þokukennd fyrirbæri á himninum, þar á meðal stjörnuþyrpingar og vetrarbrautir eins og Andrómeduvetrarbrautina, en það tíðkast ekki lengur þótt vetrarbrautir séu líka stundum kallaðar stjörnuþokur.

Í grunninn má skipta geimþokum í fimm hluta: Ljómþokur, endurskinsþokur, hringþokur, skuggaþokur og sprengistjörnuleifar.

1. Ljómþokur

Ljómþokur (emission nebulae) eða röfuð vetnisský (HII region) eru gas- og rykský eða stjörnumyndunarsvæði sem glóa fyrir tilverknað ungra, heitra og massamikilla stjarna sem hafa orðið til í þeim. Þessar stjörnur gefa frá sér orkuríka útfjólubláa geislun sem rífur rafeindir af vetnisatómum í skýinu sem taka þær síðan aftur til sín. Þegar rafeindirnar flæða í gegnum mismunandi orkustig myndast djúprauður bjarmi sem einkennir ljómþokur. Aðra liti í ljómþokum má rekja til annarra frumefna. Til dæmis er grængulur litur einkennislitur tvíjónaðs súrefnis. Í ljómþokum verða til lausþyrpingar.

Dæmi: Messier 42.

2. Endurskinsþokur

Endurskinsþokan Messier 78. Mynd: ESO/I. Chekalin.

Endurskinsþokur (reflection nebulae) eru stjörnumyndunarský eins og ljómþokur en útfjólubláa ljósið sem stjörnurnar í þokunni gefa frá sér, er ekki nógu sterkt til að jóna gasið svo það glói. Rykagnirnar endurvarpa þess í stað ljósinu sem fellur á þær. Endurskinsþokur eru venjulega bláleitar vegna þess að rykagnirnar dreifa bláu ljósi með stutta bylgjulengd betur en rauðu ljósi með lengri bylgjulengd.

Dæmi: Messier 78.

3. Hringþokur

Hringþokur (planetary nebulae) verða til í andarslitrum stjörnu á borð við sólina (allt að átta sólmassar). Þegar stjarna getur ekki lengur viðhaldið ytri lögum sínum, tekur hún að varpa gasskeljunum út í geiminn hægt og bítandi. Úr verður hringþoka og í miðju hennar er stjarna sem smám saman þróast í hvítan dverg. Hringþokur eru nefndar plánetuþokur á ensku þótt þær eigi ekkert skylt við reikistjörnur. Heitið er þannig til komið að í gegnum litla stjörnusjónauka líta margar hringþokur út eins og litlar bjartar skífur og líkjast þannig ystu reikistjörnum sólkerfisins, Úranusi og Neptúnusi.

Dæmi: Messier 57

4. Skuggaþokur

Skuggaþokan Barnard 59 eða Pípuþokan. Mynd: ESO

Skuggaþokur (dark nebulae) eru miðgeimsský úr ryki sem eru svo þykk að þau skyggja á ljós frá stjörnum í bakgrunni. Bandaríski stjörnufræðingurinn Edward Emerson Barnard skrásetti fyrstur manna skuggaþokur á ljósmyndum sem teknar voru á löngum tíma af himninum og var einn af þeim fyrstu sem tókst að átta sig á rykeðli þeirra. Barnard kortlagði í heild 370 skuggaþokur á himinhvolfinu. Stjörnumyndun er algeng á svæðum sem innihalda þétt sameindaský á borð við skuggaþokur. Rykið og gasið hleypur í kekki fyrir tilverknað þyngdarkraftsins og sífellt meira efni dregst að uns stjarna er mynduð.

Dæmi: Barnard 59.

5. Sprengistjörnuleifar

Sprengistjörnuleifar (supernova remnants) verða til massamestu stjörnur alheims (yfir átta sólmassar) enda ævi sínar. Þegar eldsneytið í kjarna þeirra er uppurið, hrynja þær saman undan eigin þunga og springa. Leifar stjörnunnar þjóta út í geiminn og mynda sprengistjörnuleif sem er úr jónuðu gasi og ryki. Eftir situr annað hvort nifteindastjarna eða svarthol.

Dæmi: Messier 1.

6. Nokkrar þekktar geimþokur

Hvernig vitna skal í þessa grein

Sævar Helgi Bragason (2012). Geimþokur. Stjörnufræðivefurinn. /alheimurinn/geimthokur (sótt: DAGSETNING).